Op 21 en 22 september 2023 was het zover, de Ambacht in Beeld Opleidingsdagen waar men samen de ambachtelijke vakopleidingen presenteerden aan middelbare school leerlingen, in de NDSM Loods te Amsterdam-Noord. Samengevat waren het twee inspirerende opleidingsdagen boordevol vakmanschap.
De Opleidingsdagen zijn bedoeld voor creatieve scholieren met maakdrang op het vmbo, havo en vwo. Deze Opleidingsdagen bieden scholieren een unieke kans om kosteloos kennis te maken met maar liefst 17 verschillende ambachtelijke vakopleidingen. En het is voor het eerst dat al deze vakopleidingen en brancheverenigingen samenkomen op één locatie!
Scholieren kunnen deelnemen aan verschillende workshops. Zo kunnen ze een flesopener en een zilveren armband smeden, teenslippers maken, een toognagel schaven, een letter hakken in steen, glasblazen, een houten puzzel maken, graveren, kennismaken met textiele werkvormen en nog veel meer. Decanen en ouders kunnen deelnemen aan een informatief programma met een koffiebar, meet-the-maker-sessies en informatie over opleidingen en arbeidsmarktperspectieven.
De deelnemende opleidingen waren onder andere het Hout- en Meubileringscollege, Dutch Health Tech Academy, Vakschool Schoonhoven, Leidse Instrumentmakers School en vele anderen (de volledige lijst is te vinden op onze website).
Dit initiatief van Stichting Ambacht in Beeld in samenwerking met het Expertisepunt Specialistisch Vakmanschap van SBB heeft als doel om meer bekendheid, zichtbaarheid, waardering én instroom te genereren voor kleinschalige ambachtelijke vakopleidingen.
Simon Angel (51) is de nieuwe voorzitter van het GA-Platform Restauratie, de koepelorganisatie van m een tiental brancheorganisaties van gespecialiseerde bedrijven werkzaam in onderhoud en restauratie van cultureel erfgoed. Hij volgt per 1 januari 2023 de eerste voorzitter op, oprichter van het GA-Platform Restauratie in 2016. Het GA-Platform Restauratie vertegenwoordigt ruim 400 bedrijven.
Simon Angel is voorzitter van de Vereniging van Erfgoed Hoveniers, één van de bij het Platform aangesloten brancheorganisaties. Als consultant is hij actief bij verschillende Ministeries, Provincies en omgevingsdiensten en coacht hij Nederlandse ambassadeurs. Leiderschap, duurzaamheid en innovatie zijn vaste thema’s, die hij helpt te vertalen in kennis en gedrag. Daarnaast geeft hij 2 keer per jaar presentaties over innovaties op textielgebied tijdens de beurzen van Berlijn en München.
Naast de erfgoed hoveniers maken de glazeniers, leidekkers, molenmakers, restauratieschilders, restauratievoegers, rietdekkers, siersmeden, steenhouwers en timmerlieden deel uit van het Platform. Het GA-Platform is bestuurlijk vertegenwoordigd in het Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen (NCE) en de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM). Met de restauratie-architecten (VAWR) en de restauratie-hoofdaannemers (Vakgroep Restauratie) wordt op tal van terreinen nauw samengewerkt, met als doel de kwaliteit in de monumentenketen te verbeteren.
Volop wisseling van de wacht. ERM-voorzitter Jacques Monasch heeft het te druk en moet te vaak in het buitenland zijn om het voorzitterschap van ERM nog goed te kunnen invullen. ERM heeft lastige en roerige maanden achter de rug. Eerst was er het pensioen van de man, die aan ERM leek vastgeketend, Walter de Koning; vervolgens kwam de verhuizing van Gouda naar Amersfoort (bij het NRF); er waren wat strubbelingen met OC&W over de vervolgfinanciering (inmiddels naar tevredenheid opgelost); en als klap op de vuurpijl was er de onthulling van Jacques Monasch dat hij het ERM-voorzitterschap echt niet meer kon combineren met z’n andere werk. Maar ook deze laatste forse hobbel proberen we zo snel mogelijk te nemen. Zoekacties voor een nieuwe voorzitter zijn inmiddels opgestart. En voor Walter de Koning hebben we een zeer capabele vervanger kunnen vinden, Christian Braak, voormalig wethouder (o.a. Cultuur) in Alkmaar.
NCE (Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen) gaat een nauwe verbintenis aan met NRC (Nationaal Restauratie Centrum). Beide zijn gevestigd in Amersfoort in Het Klooster. NCE verzorgt meerjarige opleidingen, NRC kortlopende cursussen. Omdat ook de medewerkers grotendeels dezelfde zijn, lag een functionele relatie voor de hand. NCE en NRC vullen elkaar uitstekend aan. Hoewel de partijen juridisch strikt gescheiden blijven (als gevolg van het verschil in financiering), komt er één overkoepelend bestuur waarin de verschillende achterbannen zijn vertegenwoordigd. Voorzitter wordt de huidige voorzitter van NRC, Boudewijn de Bont.
Het moet niet gekker worden. Doen we allemaal ons best in Nederland om het restauratievak bij jongeren tussen de oren te krijgen, lijkt het Rijksvastgoedbedrijf voor de restauratie van het Paleis op de Dam in Amsterdam te kiezen voor een Duits steenhouwersbedrijf. Je zou toch denken dat de restauratie van een nationaal icoon als het Paleis op de Dam met beide handen wordt aangegrepen om de toch al afkalvende steenhouwersbranche een nieuwe impuls te geven en alles in het werk te stellen om heel Nederland te tonen hoe belangrijk het is dit vak voor de toekomst te behouden. Maar nee, het RVB en een eigengereide architect denken daar anders over.
Het GA-Platform is hiertegen in het geweer gekomen en heeft brieven gestuurd aan het Rijkvastgoedbedrijf, het Ministerie van OC&W, de RCE en het Gemeentebestuur van Amsterdam.
Voorlopig resultaat is dat het RVB het Platform heeft uitgenodigd voor een gesprek. We zijn benieuwd en houden u op de hoogte.
Als wij met de politiek praten en Tweede Kamer en Kabinet aansporen meer middelen ter beschikking te stellen voor onze opleidingen, krijgen we steevast de vraag terug wat we zelf doen om het restauratievak aantrekkelijk te maken voor nieuwkomers. En daar hebben ze een punt. Restauratiebedrijven, gekwalificeerde bedrijven, van architect tot gespecialiseerde aannemer, zijn traditiegetrouw wat in zichzelf gekeerd. Dat is inherent aan het restauratievak. Sterk ambachtelijk gerichte werkzaamheden, gebaseerd op vakmanschap dat soms generaties lang gekoesterd wordt, sporen niet gemakkelijk aan tot glamourachtige marketingcampagnes zoals voor parfums en casino’s. Restauratiebedrijven roepen niet van de daken hoe goed ze zijn en hoe aantrekkelijk het is er te werken. Ze roeren de grote trom te weinig. Dat beperkt de noodzakelijke vernieuwing en verjonging. Het merendeel van de bedrijven kent een verouderend medewerkersbestand.
Omdat het regulier bekostigd onderwijs (vmbo, mbo, hbo en wo) niet meer opleidt tot restauratiemedewerker, lijkt ook die weg afgesneden om jongeren voor het restauratievak te interesseren.
Panorama
Nu kunnen we twee dingen doen. Of bij de pakken gaan neerzitten en denken dat het blijft zoals het altijd is gegaan, of de sprong naar voren nemen. Alle gekwalificeerde bedrijven in de monumentenzorg hebben voor het laatste gekozen. En ze denken daarbij niet aan een sprongetje, maar echt aan een hele grote sprong, zo’n sprong die je in Duitse legenden tegenkomt. Architecten, hoofdaannemers en gespecialiseerde aannemers in de monumentenzorg hebben daarom de handen ineengeslagen en besloten een panorama te maken van alle sterke en aantrekkelijke kenmerken van het werk aan monumenten. Een panorama dat jongeren móet aanspreken. En dat blijkt wondermooi te vullen. Een paar voorbeelden: uitstekende carrièreperspectieven; een prima cao; naast handenwerk veel denkwerk; volop ict-toepassingen; unieke historische projecten; geen massa- maar stukwerk; maatschappelijke vraagstukken als verduurzaming en energietransitie projecteren op eeuwenoude gebouwen; en nog veel meer.
Wij zijn er van overtuigd met elkaar veel meer jongeren te kunnen aanspreken dan nu het geval is. Als ergens het gezegde “onbekend maakt onbemind” opgeld doet, is het in de monumentenzorg.
Elders op onze website leest u over een onderzoek/rapport dat we aan de Tweede Kamer hebben gestuurd met het dringende advies, nota te nemen van onze pijnpunten, die een goede zorg voor onze monumenten in de weg staan. Met dit fraai uitgevoerde en goed ontvangen rapport, dit keer in stoffelijke vorm, onder de arm hebben we vervolgens gesprekken aangeknoopt met een 5-tal Kamerfracties; VVD, D’66, CDA, PvdA en SGP. “We” zijn de restauratie-architecten (VAWR), de restauratie-hoofdaannemers (Vakgroep Restauratie) en de gespecialiseerde aannemers (GA-Platform Restauratie).
Doel van deze acties was de Kamerleden zo goed mogelijk voor te bereiden op de begrotingsbehandeling van de sector Cultuur, op maandag 14 november. We zijn reuze benieuwd wat de Kamerleden te berde brengen en hoe de Staatssecretaris er op reageert.
Ramon Pater (voorzitter VAWR), Marloes Tiegelaar (secretaris GA-Platform Restauratie en Vakgroep Restauratie) en de voorzitter GA-Platform zullen daarbij aanwezig zijn om te zien of onze inspanningen worden beloond.
Tijdens ons politieke “rondje” werd ons duidelijk dat de Kamerleden grote behoefte hadden aan een zeer beknopte versie om kort en bondig te kunnen overzien hoe en waar ze ons het best mee konden helpen. Die versie hebben we gemaakt en de laatste week van oktober aan alle Kamerfracties gestuurd.
We hebben als de 6 belangrijkste pijnpunten benoemd:
Het grote en chronische gebrek bij het merendeel van de Nederlandse gemeenten aan kennis en kunde om de wettelijke taken van het bewaken van de kwaliteit te kunnen uitvoeren. Rijks-, provinciale en gemeentelijke overheden moeten een nieuw akkoord sluiten om deze enorme en op termijn catastrofale kenniserosie een halt toe te roepen;
Er moet veel meer geld beschikbaar komen voor restauratie-onderwijs. Het reguliere beroepsonderwijs heeft restauratie van monumenten in de prullenbak gedaan en het zou volstrekt onredelijk zijn de uitvoerende bedrijven in de sector voor de hele bekostiging van het restauratie-onderwijs te laten opdraaien;
Gemeenten moeten weer, zoals vroeger, een goede informatieset hebben om hun monumenteneigenaren adequaat over onderhoud en restauratie te kunnen informeren. ERM heeft prachtig materiaal, maar de gemeenten kijken er langsheen;
Veel meer historische panden kunnen worden herbestemd tot woning. Onbegrijpelijk dat dit nog zo mondjesmaat gebeurt;
Verduurzaming en energietransitie zijn in monumentenland nog grotendeels ondergeschoven kindjes. Hiervoor claimen de marktpartijen een deel van het wetenschapsbudget;
Gekwalificeerde bedrijven moeten voorsprong krijgen op niet-gekwalificeerde bij de opdrachtverstrekking door de monumenteneigenaar.
We zullen niet alle punten kunnen binnenhalen, maar we hebben goede hoop dat onze missie van de afgelopen maanden in Den Haag niet voor niets is geweest.
Weersinvloeden, duurzaamheidseisen, nieuwe wetgeving en een uiterst krappe arbeidsmarkt trekken een grote wissel op de zorg voor onze monumenten. Om deze uitdagingen het hoofd te bieden, is een sterke restauratiebranche nodig, waarin de betrokken partijen – opdrachtgevers, overheden (gemeenten en provincies), (gespecialiseerde) aannemers, architecten – hun rol kennen en zijn toegerust om hun taken goed uit te voeren. De restauratieketen is echter verzwakt en de kwaliteit in de restauratie staat onder druk. Daarnaast verdient herbestemming van monumenten veel meer aandacht, omdat dit in belangrijke mate kan bijdragen aan het oplossen van de woningnood. Herbestemmen gaat hand in hand met verduurzamen en levert zo ook een bijdrage aan klimaatdoelen.
Monumenten zijn van onschatbare waarde voor de leefomgeving, zoals op het Museumplein in Amsterdam, waar mensen recreëren voor het Rijksmuseum (fotograaf: Arjen Veldt Photography)
Dit blijkt uit onderzoek door de Vakgroep Restauratie, de Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie (VAWR) en het GA-platform Restauratie. Deze drie marktpartijen vertegenwoordigen samen ruim 465 bedrijven uit de restauratiesector. In het onderzoek zijn niet alleen de zwakke schakels in de restauratieketen, maar ook de mogelijke oplossingen in kaart gebracht. De marktpartijen dringen er bij de Staatssecretaris voor Cultuur, mevrouw Gunay Uslu, met klem op aan de problemen in de monumentenzorg in haar beleidsperiode in het licht van de grote maatschappelijke opgaven te beoordelen en kansen te pakken om via een versterking van de restauratieketen bij te dragen aan oplossingen voor de klimaatverandering, de energieproblematiek, de stikstofcrisis en de woningnood.
Kennis nodig voor maatwerk klimaatadaptatie en verduurzaming Monumenten zijn bij uitstek gevoelig voor grote droogte en overvloedige regenval. Daarnaast vereist verduurzaming, anders dan bij niet-monumentale woningen en utiliteitsgebouwen, strikt maatwerk. Om de problemen het hoofd te bieden, zal in de komende jaren substantieel in kennis over klimaatadaptatie en verduurzaming van monumenten moeten worden geïnvesteerd.
Afstemming en deskundigheid bij overheden, met name bij gemeenten, moet beter Steeds meer gemeenten kampen met een gebrek aan deskundigheid op het gebied van de erfgoedzorg. Het merendeel is nauwelijks in staat tot het toezicht houden op de kwaliteit van de uitvoering van restauratiewerkzaamheden, een wettelijke taak. Met de uitgeholde deskundigheid vormt de invoering van de Wet Kwaliteitsborging (Wkb) een risico voor de instandhouding van monumenten. Betere afspraken tussen overheden – rijk, provincies en gemeenten – over de onderlinge rolverdeling en toedeling van financiële middelen kunnen deze uitholling een halt toeroepen.
Restauratieonderwijs borgen en betaalbaar maken Restauratieonderwijs blijft een punt van aandacht. De stagnatie in de instroom van nieuwe medewerkers is in de monumentenzorg structureler van aard dan in andere sectoren, omdat het reguliere onderwijs de restauratiespecialisatie door geldgebrek volledig heeft afgestoten. In de vorige kabinetsperiode zijn met subsidie van het ministerie van OCW vervangende sectoropleidingen ontwikkeld. Met deze opleidingen biedt de sector de overheid een in alle opzichten voordelige deal. Deze opleidingen dienen structureel ondersteund te worden, zodat de investering van het ministerie en het bedrijfsleven geborgd blijft. Gelet op de bijzondere positie op de arbeidsmarkt van restauratiemedewerkers sluiten de marktpartijen aan bij het pleidooi van de Commissie-Wallage om de collegegelden voor mbo-studenten in de techniek te verlagen, ook voor de studenten van onze sectoropleidingen. Het merendeel van de medewerkers in de monumentenzorg heeft een technische mbo-achtergrond.
Een gedragen aanpak binnen Ministerie van OCW en binnen het kabinet Monumentenzorg verdient een plaats binnen het Wetenschapsbeleid, het domein van de Minister van OCW, Robbert Dijkgraaf. Juist door de grote maatschappelijk opgaven – klimaatverandering, verduurzaming en woningnood – zijn wetenschappelijke inzichten cruciaal om monumenten voor volgende generaties in stand te houden. Als ergens wetenschap en toegepaste wetenschap elkaar raken, is het wel hier. Een intensievere samenwerking met andere Ministeries kan helpen een aantal uitdagingen waar de monumentenzorg voor staat, aan te pakken. Zo kan het Ministerie van Economische Zaken het ondernemerschap, in een sector waar vakmanschap een hoofdrol speelt, belangrijke impulsen geven. Het Ministerie van Financiën kan de sector stimuleren door het hoge btw-tarief voor monumenteneigenaren naar het lage tarief te brengen. Het Ministerie van Volkshuisvesting kan de woningnood lenigen door de herbestemmingsmogelijkheden van duizenden monumentale utiliteits- en religieuze gebouwen te benutten. Deze gebouwen bieden volop mogelijkheden tot transitie naar tienduizenden woningen, met name voor starters. Dat er aan deze gebouwen niets mag veranderen, is een fabeltje.
Van zwakke schakels naar sterke kwaliteitsketen De zorg voor onze monumenten staat voor uitdagingen, maar biedt ook vele mogelijkheden. Met een kwaliteitsimpuls in de monumentenzorg kan de Staatssecretaris voor Cultuur samen met de Minister van Onderwijs en Wetenschap en andere ministers de kwaliteitsketen in de monumentenzorg versterken en tegelijk bijdragen aan oplossingen voor de grote maatschappelijke opgaven van onze tijd.
Om te vieren dat we weer volop aan de bak kunnen na jaren onzichtbaar te zijn geweest, pakken 7 bij het GA-Platform Restauratie aangesloten brancheorganisaties flink uit tijdens de Monumentenbeurs in Den Bosch. Die Beurs wordt gehouden in de Brabanthallen van dinsdag 17 tot en met donderdag 19 mei 2022.
Met z’n zevenen toveren we het speciaal voor ons ingerichte Ambachtsplein om tot een waar evenementenfestijn waar bezoekers de hele dag kunnen genieten van demonstraties, fraaie materialen en machines, en volop kennis kunnen maken met ondernemers, vakmensen en hun leerlingen. Demonstraties zijn er van glazeniers, restauratietimmerlieden, restauratieschilders, voegers, leidekkers, steenhouwers en kunstsmeden.
Voor rustzoekers is het Ambachtsplein niet geschikt, want het zal er gonzen van bedrijvigheid en niet altijd even geruisloze actie. Opdrachtgevers van restauratiewerk kunnen hier met eigen ogen zien wat er bij ambachtelijk vakwerk zoal komt kijken en geïnteresseerde jongeren worden op ideeën gebracht om voor het prachtige restauratievak te kiezen. En andere belangstellenden zien wat meestal achter deuren verborgen blijft.
Het Ambachtsplein belooft de grote trekpleister te worden van de Monumentenbeurs. De specialisten leggen inmiddels de laatste hand aan hun demonstraties en opstellingen. Ons lijkt dat niemand de kans voorbij mag laten gaan met de echte vakspecialistische ambachten nader kennis te maken. Deze ambachten zijn springlevend en verheugen zich in opmerkelijke groei en aandacht.
Al eerder in deze kolommen hebben we gewezen op de toegevoegde waarde van het gecertificeerd zijn. Hoewel veel opdrachtgevers van monumenten, zowel (semi-) overheden als particuliere, nog huiverig zijn hun onderhouds- en restauratiewerkzaamheden uitsluitend aan gecertificeerde bedrijven te gunnen, is er wel een kentering in het denken over kwaliteit. Tal van rapporten, van provincies, instandhoudingsorganisaties, tot aan de evaluatie van de SIM toe (Subsidie Instandhouding Monumenten), spreken zich nadrukkelijk uit over eminente belang van een kwalitatief hoogwaardige uitvoering. Dat is al een hele stap vooruit. Maar het zijn niet alleen maar onwil en vrees voor een hoge prijs die opdrachtevers doet aarzelen met gecertificeerde bedrijven in zee te gaan. De meeste branches tellen er ook te weinig, waardoor het voor een opdrachtgever moeilijk is een keuze te maken op grond van een afgewogen oordeel.
De 10 brancheorganisaties die deel uitmaken van het GA-Platform hebben daarom de handen ineengeslagen en zijn vastberaden het aantal gecertificeerde bedrijven flink uit te breiden. Daartoe organiseren ze op 15 september een informatiedag waar een 3-tal Certificerende Instellingen (CI’s) zich presenteren, KIWA/Hobeon, EBN en TUV. Op grond hiervan overleggen de branchebesturen met hun leden over de beste opties. Vóór het einde van 2021 moet er duidelijkheid zijn met welke partners de leden-bedrijven in zee willen/kunnen gaan.
Het komt helaas nog steeds regelmatig voor dat ondeskundigen zich op het restaureren storten en daarmee monument en bedrijfstak schade berokkenen. Zo worden Uitvoeringsrichtlijnen (URL’s) achteloos terzijde geschoven, goedkope studenten ingezet, plaatselijk bevriende maar ongekwalificeerde bedrijven van opdrachten voorzien, etc. Talrijk zijn de meldingen hierover die bij ons binnenkomen.
Wat doen we hiermee? In de eerste plaats hebben we als GA-Platform Restauratie besloten een “zwartboek” aan te leggen, met tal van voorbeelden van zaken
die in onze ogen niet kunnen of mogen. Van opdrachtgevers die willens en wetens hun boekje te buiten gaan en gekwalificeerde bedrijven die de dupe zijn. Wel zullen we de voorbeelden zoveel mogelijk anonimiseren, want een heksenjacht willen we persé niet. We verwachten hier in het najaar van 2021 mee gereed te zijn.
Met dit ‘zwartboek” zullen we zoveel mogelijk opdrachtgevers proberen te bereiken. Ook zal het deel uitmaken van de gesprekken die we hebben met de Architecten en Hoofdaannemers, omdat ook zij worden geconfronteerd met excessen en het ons aller vaste voornemen is de hele keten (van architect tot gespecialiseerd bedrijf) kwalitatief op een hoger peil te brengen. Beunhazerij in de breedste zin van het woord willen we waar mogelijk bestrijden.
Maar we wensen niet te volstaan met de beschuldigende vinger naar anderen te wijzen. Met voorbeelden waar het wel goed gaat, en dat geldt gelukkig het merendeel van de opdrachten, willen we aantonen dat als iedereen zich aan de basis kwaliteitsafspraken houdt monumenten uiteindelijk de grote winnaars zijn. En die voorbeelden verwerken we dan weer in een “witboek”. Of we het “zwartboek” en het “witboek” in één band uitbrengen, is nog niet te zeggen.
